Тэд ундны усаа зөвхөн нийтийн худгаас зөөдөг. Үүний үр дүнд гэр хороололд оршин суугчдын цэвэр усны хэрэглээ нэг хүнд өдөрт 4-10 литр байгаа нь Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас тогтоосон олон улсын стандартаас нилээд доогуур үзүүлэлт.

Гэр хорооллын иргэдийн ерэн таван хувь нь энгийн нүхэн жорлон хэрэглэж байгаагаас орчны хөрс, усны нөөц, эрүүл ахуйг ихээр бохирдуулж байна.

Нүхэн жорлон хэрэглэдэг, усны хязгаарлагдмал хэрэглээтэй, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн зөв дадал хэвшээгүй зэрэг нь нийтийн эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлдөг.

Иймд, Улаанбаатарын гэр хорооллын усан хангамж, бохирын систем, эрүүл ахуй ариун цэврийн практикийг сайжруулах зорилгоор Сонгинохайрхан дүүрэгт Эй Си Эф Монгол байгууллагаас дөрвөн жилийн хугацаанд хэрэгжүүлсэн төслийг Швейцарийн хөгжлийн агентлаг дэмжиж, санхүүжүүллээ.

Гэр хорооллын дэд бүтцийн асуудал нь нэг удаагийн төслөөр бүрэн шийдвэрлэх боломжгүй хэдий ч 2015 он хүртэл хэрэгжсэн дээрх төсөл иргэдийн ариун цэвэр эрүүл ахуйн зөв дадал хэвшлийг төлөвшүүлэхэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэжээ.

Төслийн үр дүнгээс: 

Төсөлд хамрагдсан нийт 14 сургууль, цэцэрлэгийн ариун цэврийн өрөөнүүдийг засварлаж, сайжруулснаар нийт 20,000 гаруй хүүхэд эрүүл ахуйд нийцсэн цэвэр цэмцгэр ариун цэврийн өрөөтэй боллоо.

Сургуулийн сурагчдын дунд ариун цэвэр, эрүүл ахуйн зөв зохистой дадал зуршлыг  таниулан сурталчилсны дүнд сургуулийн насны хүүхдүүдийн А гепатит, цусан суулга зэрэг өвчнөөр өвчлөлт огцом буурсан байна. Тухайлбал, төсөл хэрэгжсэн сургуулиудад 2012 онд халдварт шар өвчнөөр 121 хүүхэд өвчилж байсан бол 2014 онд энэ тоо 3 хүртэл буурсан болохыг ҮСГ мэдээлсэн байна. Энэ үр дүнд хүргэсэн гол хүчин зүйл бол хүүхдүүдэд гар угаах зөв дадлыг зааж сургасан явдал байв.

Мөн эрүүл ахуйн зөв зохистой дадал зуршлын тухай гарын авлага бэлтгэж өргөнөөр түгээсэн нь хүүхэд залууст эрүүл ахуйн цогц боловсрол олгох цорын ганц иж бүрэн хэрэгсэлд тооцогдох болжээ. Улмаар, Монгол Улсын Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамнаас эрүүл ахуйн боловсрол олгох гарын авлага гэж албан ёсоор баталгаажуулсан.

“Хүүхдүүдэд ариун цэврийн зөв дадал зуршил суулгах нь ирээдүйд эрүүл саруул хойч үеэ бэлтгэхэд оруулж буй хөрөнгө оруулалт юм” гэж ACF байгууллагын төслийн менежер П. Ариунаа онцоллоо.

Тус төслөөс гэр хорооллын ус түгээх дөрвөн цэгийг шинэчлэн зохион байгуулж худаг, нийтийн халуун ус, үсчний үйлчилгээ бүхий олон талт үйлчилгээний төв болгон тохижуулсан. Ингэснээр нийтийн худаг зөвхөн ус түгээгээд зогсохгүй ариун цэвэр, эрүүл ахуйн шаардлагыг илүү хангасан үйлчилгээ үзүүлэх боллоо. Улмаар, үйлчилгээний орлогоороо цаашид тогтвортой ажиллах боломжтойг харуулж байна.

Гэр хороололд оршин суугчид, худгийн ажилтнуудад зориулж олон төрлийн сургалт, ухуулга хийсний үр дүнд усны чанар шалгах, ус түгээх хэрэгслүүдийг сайжруулах аргад сургаснаар айл өрхийн хэрэглэж буй усны бактерийн бохирдол үлэмж буурсныг гурван шатлалтайгаар дараалан дээж авч баталгаажуулсан байна.

Цаашлаад гэр хорооллын өрхүүдийн ус зөөвөрлөдөг, хадгалдаг сав нь эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй, зориулалтын бус байдаг тул Монголд усны сав үйлдвэрлэж буй бизнес эрхлэгчдэд төслөөс дэмжлэг үзүүлсэн. Химийн бодис агуулсан, зориулалтын бус усны савыг орлох зориулалтын 20,000 савыг иргэдэд хөнгөлөлттэй үнээр олгосон.

Төслийн бас нэгэн онцлох үр дүн бол нүхэн жорлонг орлох эко жорлонг гэр хорооллын оршин суугчдад танилцуулсан явдал юм. Төсөлд хамрагдсан нийт 250 өрх эко жорлонтой болсон байна. Энэ нь хүний болон орчны эрүүл ахуйд сөрөг нөлөөгүй ариун цэвэр, эрүүл ахуйн хямд төсөр хэрэгсэл болжээ. Одоогоор уг эко жорлон нь төвлөрсөн бохир ус зайлуулах системд холбогдоогүй, хүн амын нягт суурьшсан гэр хорооллын нөхцөлд тохирсон, орчны эрүүл ахуйд хор хөнөөлгүй цорын ганц сайжруулсан хувилбар болоод байна.

ACF байгууллагаас авч хэрэгжүүлсэн, санал болгосон олон санаачлага, бодит шийдлээс зарим нь Улаанбаатар хотын гэр хорооллын усан хангамж, эрүүл ахуйг сайжруулах талаар үндэсний бодлогод тусгагдсан байна.

“Бид Шударга олборлолтын гэрчилгээ авахын тулд гурван жил гаруй бэлтгэсэн” гэж ХАМОДХ ТББ-ын тэргүүн Ч.Отгонбаатар хэлэв. Тэрбээр, “Манай уурхайчдын хувьд нөр их хүчин чармайлт байлаа. Хариуцлагатай уурхайчид болохын төлөө хүн бүр хичээн зүтгэж, хувь нэмрээ оруулсан. Шударга олборлолтын гэрчилгээ авснаараа маш их бахархаж байна” хэмээн өгүүлэв.

Шударга олборлолтын алт гэдэг бол хариуцлагатай бичил уурхайг хөхиүлэн дэмжих үйлсэд анхдагч төдийгүй тэргүүлэгч байгууллага хэмээн дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн Хариуцлагатай уул уурхайн холбоо (ХУУХ) хэмээх ашгийн бус олон улсын байгууллагаас гаргасан Шударга олборлолтын стандартын дагуу хувиараа ашигт малтмал олборлогчид, бичил уурхайчдын олборлосон алтыг хэлдэг.

Баянхонгор аймгийн Баян-Овоо сумын Цагаан цахирт хэмээх газар үйл ажиллагаа явуулдаг ХАМОДХ ТББ энэ удаад Шударга олборлолтын гэрчилгээг хүртсэн дөрвөн байгууллагын нэг болсон бөгөөд  тэдгээрийн ихэнх нь Латин Америкаас төржээ.

ШХА-аас Монголд хэрэгжүүлж буй Тогтвортой бичил уурхай төслийн (ТБУТ) захирал Пэйшинс Сингогийн хэлсэнчлэн “Монголын бичил уурхайчдын олборлосон Шударга олборлолтын алт бол Ази тивээс дэлхийн зах зээл дээр гарч буй анхны экологийн цэвэр алт болж байна”. 

Энэ нь тухайн нутгийн уурхайчдын олборлосон алт Лондонгийн металлийн биржийн тогтоосон үнийн 95 хувиас доошгүй үнээр борлогдох баталгаатай болж байна гэсэн үг. Түүнчлэн тэд экологийн алтны нэмэлт шагнал авах боломжтой. Энэ бол хариуцлагатай уул уурхайг цаашид хөгжүүлэх, гишүүддээ тустай нийгмийн болон байгаль орчны хөгжлийг дэмжихэд зориулж бичил уурхайчдын хамтын нийгэмлэгт олгодог нэмэлт урамшуулал бөгөөд нэг килограмм алт тутамд 6,000 ам.долларын шагнал олгодог болохыг төслийн захирал онцлов.

Барууны үнэт эдлэлийн зах зээлд шударгаар, ёс зүйтэй олборлосон алт худалдаж авах эрэлт хэрэгцээ, сонирхол улам бүр нэмэгдэж байгаа төдийгүй үнэт эдлэл үйлдвэрлэгчид ч илүү өндөр үнээр авахад бэлэн байдаг ажээ.

Төслийн захирал Сингогийн ярьж байгаагаар барууны тэргүүлэх брэндийн үнэт эдлэл үйлдвэрлэгч хэд хэдэн компани Монголоос экологийн хувьд шударгаар олборлосон алт худалдан авах сонирхолоо хэдийн илэрхийлээд байна.

Ийнхүү барууны үнэт эдлэлийн зах зээлд нэвтрэхийн тулд Монголын бичил уурхайчид тэдэнтэй арилжааны гэрээ хэлэлцээр хийх худалдааны компани байгуулах шаардлагатай болно. ХАМОДХ ТББ ч энэ талаар анхаарч олон улсын зах зээлд арилжаа явуулах эрх зүйн чадамж бүхий хоршоо байгуулахаар ажиллаж байна.

“Монголын бичил уурхайчид экологийн алтаа дэлхийн зах зээлд гаргах тэрхүү түүхэн мөчийн гэрч болохыг бид тэсч ядан хүлээж байна. Энэ мөч тийм ч хол биш байгаа гэдэгт итгэлтэй байна” гэж Пэйшинс Синго хуваалцав.

Хариуцлагатай уул уурхайн холбооноос Шударга олборлолтын гэрчилгээ бүхий уурхайчдыг дэмжиж, тэднийг ёс зүйтэй зах зээлтэй холбогдоход нь дэмжлэг үзүүлдэг  бөгөөд Монголын бичил уурхайчдын байгууллагуудыг олон улсын худалдааны гэрээ хэлэлцээр хийхэд зуучилж өгөхөөр ажиллаж байна.

Бичил уурхайчдыг улам бүр хүлээн зөвшөөрөх боллоо

Шударга олборлолтын гэрчилгээ авсны үр өгөөж зөвхөн өндөр үнээр алтаа борлуулах, борлуулалтын шагнал хүртэхээр хязгаарлагдахгүй. Магадгүй хамгийн том давуу тал бол саяхныг хүртэл байгаль орчныг сүйтгэлээ хэмээн нийгэмд ад үзэгдэж, гадуурхагдан “нинжа нар” хэмээх хоч зүүж явсан Монголын бичил уурхайн салбарынхан албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөгдөж байгаа явдал юм.

“Биднийг уурхайн үйл ажиллагаандаа хариуцлагатай хандаж эхэлмэгц нутгийн ард иргэд, нийгмээс бидэнд хандах хандлага ч өөрчлөгдөж эхэлсэн. Тэд биднийг нутаг орон, сайн сайхан байдалд нь аюул занал учруулагчид гэж харахаа больж нутаг орны хөгжилд хувь нэмрээ оруулагчид, хамтран ажиллагч түншүүд гэж үзэх болсон” гэж ХАМОДХ ТББ-ын тэргүүн асан Л.Бямбадорж ярьж байна. 

Тухайн үед ТББ-ын тэргүүнээр ажиллаж байсан Л. Бямбадорж 2011 онд Болив улсын Котапата хэмээх Шударга олборлолтын гэрчилгээ бүхий уурхайд очиж танилцах аялалд оролцжээ. Гэрчилгээжилтийн ашиг тусыг мэдэрч, хэрхэн хүлээн зөвшөөрөгдөхөө ойлгосон Бямбадорж нутагтаа эргэж ирээд бичил уурхай эрхлэгч хамтран зүтгэгч нараа уриалан энэ ажлыг өөрийн ТББ-д хэрэгжүүлэхээр шийджээ.

“Латин Америкаас буцаж ирээд хамт ажиллагсаддаа хандан бидний ажилд нэн тэргүүнд тавигдах зүйл бол байгаль орчин юм байна шүү гэж хэлсэн” гэж тэр ярьж байна.

Тэр үеэс эхлэн тэдний байгаль орчны хүчин чармайлтууд нэн тэргүүнд  тавигдаж эхэлжээ. Тэд орчныхоо эрүүл ахуйг хангах үүднээс уурхайн сууршлын бүсийн гадна талд нийтийн бие засах газар, хогийн цэг байгуулж, эргэн тойрондоо нийтийн цэвэрлэгээний ажлыг  тогтмол зохион байгуулах болов.  Хамгийн чухал нь хэн ч мөнгөн ус мэтийн химийн хорт бодис ашиглахгүй байхад ТББ онцгой анхаарал хандуулсан.

ТБУ төслөөс Баянхонгор аймагт мөнгөн усгүй технологиор хүдэр баяжуулах цех байгуулахад дэмжлэг үзүүлсний үр дүнд ХАМОДХ ТББ-ын гишүүд алтаа аюулгүй боловсруулах боломжтой болжээ.

“Бид үйлдвэрлэсэн алтныхаа гарал үүслийг хянах боломж бүрдүүлсэн” гэж Бямбадорж ярилаа. “ХАМОДХ ТББ-ын гишүүн нөхөрлөлүүд уурхайгаас олборлосон хүдрээ өдөр бүр бүртгүүлдэг бөгөөд үүнд олборлосон газрын мэдээлэл, олборлолтын дугаар, координат, он сар өдөр, хүдэртэй шуудайн тоо, нийт жин, уурхайчдын тоо, ажилласан цаг, гарын үсэг зэргийг нэг бүрчлэн бүртгэдэг” гэлээ.

Тус ТББ энэхүү өдөр тутмын бүртгэлийн хуудсанд тулгуурлан боловсруулах цех рүү тээвэрлэж байгаа хүдэрт Гарал үүслийн гэрчилгээ олгодог бөгөөд улмаар үйлдвэрлэсэн алтны бүртгэлд оруулдаг байна.

Шударга олборлолтын гэрчилгээний өөр нэг чухал тал бол нийгмийн хөгжлийн асуудал. ТББ-ын зүгээс хүүхдийн хөдөлмөрийг хориглох, гишүүдийнхээ хөдөлмөрийн нөхцлийг сайжруулах, ажлын цагийг зохистой тогтоох арга хэмжээ авдаг. Мөн бүх гишүүд нь Монгол Улсын хуулийн дагуу орлогын албан татвар төлж, эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалд хамрагдах нөхцлийг бүрдүүлжээ.

“ТББ-ын гишүүдийн үйлдвэрлэсэн бүх алтыг албан ёсны сувгуудаар борлуулж байна. “Бид гишүүн бүрээ олсон ашгаас шударгаар хувь хүртэх боломжийг бүрдүүлээд зогсохгүй үүнийгээ ил тодоор хийдэг” гэж Бямбадорж ярилаа.

Шударга олборлолтын гэрчилгээ 12 хүртэл сарын хугацаанд хүчинтэй байдаг бөгөөд үүний дараа холбогдох стандартуудыг хэрхэн мөрдөж байгаа эсэхэд гуравдагч талын үзлэг магадлагаа хийдэг байна. ХАМОДХ ТББ-ын уурхайчид ч гэрчилгээгээ алдахгүйн төлөө зүтгэхээ илэрхийлсэн бөгөөд улмаар Монголын бусад бичил уурхайчдад урам зориг өгнө гэдэгтээ итгэлтэй байна. Энэхүү ТББ-ын гаргасан амжилт нь Монголын бичил уурхайн салбарыг албажуулах үйл явцад гарсан  томоохон алхам боллоо.

Дэлгэрэнгүй мэдээлэл авахыг хүсвэл soyolmaa.dolgor@eda.admin.ch хаягаар холбогдоно уу.